การสาธารณสุขขั้นพื้นฐานเป็นกลวิธีทางการสาธารณสุขที่เพิ่มขึ้นจากระบบบริการสาธารณสุขของรัฐ
บริการทั้งรักษาพยาบาล ส่งเสริมสุขภาพ ป้องกันโรค และฟื้นฟูสภาพ ที่ดำเนินการโดยประชาชนเอง
โดยได้รับการสนับสนุนจากภาครัฐ ด้านวิชาการ การฝึกอบรม และส่งต่อผู้ป่วย โดยอาศัยทรัพยากรที่มีอยู่ในท้องถิ่นเป็นหลัก
และผ่านการยอมรับของชุมชนและมีค่าใช้จ่ายในระดับที่ชุมชนยอมรับได้ และต้องมีการยอมรับฟังความคิดเห็นของคนในกลุ่ม
ความเป็นมา
เมื่อปี พ.ศ. 2524 - 2525 องค์การอนามัยโลก (WHO) ได้เสนอว่า หากจะให้ประชากรทุกคนในประเทศมีสุขภาพอนามัยที่ดีขึ้น งานสาธารณสุขจะต้องได้รับการส่งเสริม
ให้ชาวบ้านได้เข้ามามีส่วนร่วมในการดำเนินงาน ซึ่งประเทศสมาชิกขององค์การอนามัยโลกได้มีมติให้ถือว่า
ปี พ.ศ. 2543 เป็นเป้าหมายที่ประชากรทุกคนของประเทศสมาชิกจะมีสุขภาพอนามัยดีอย่างทั่วถึง
เมื่อเดือนกันยายน 2521 ได้มีการประชุมเรื่องการสาธารณสุขมูลฐานขึ้นที่เมืองอัลมาตาประเทศรัสเซีย
ที่ประชุมยอมรับหลักการว่า สาธารณสุขขั้นพื้นฐาน เป็นกลวิธีที่เหมาะสมที่จะทำให้ประชากรทุกคนมีสุขภาพอนามัยดีอย่างทั่วถึง
การบริการแบบผสมผสาน 4 ด้าน คือ
• การป้องกันโรค
• การส่งเสริมสุขภาพอนามัย
• การรักษาพยาบาล
• การฟื้นฟูสภาพ
ซึ่งสามารถแยกออกเป็นงานที่ประชาชนสามารถดำเนินการได้ด้วยตนเองออกเป็นงานต่าง
ๆ ซึ่งเรียกว่า องค์ประกอบของงานสาธารณสุขมูลฐาน จำนวน 14 องค์ประกอบคือ
1. ด้านงานโภชนาการ มีหน้าที่กระตุ้นเตือนให้ประชาชนได้ตระหนักถึงปัญหาโภชนาการที่เกิดขึ้น
เช่น โรคขาดสารอาหารในเด็ก โดยร่วมมือกับกรรมการหมู่บ้าน ผู้นำ กลุ่มแม่บ้าน เมื่อพบเด็กคนใดที่ขาดสารอาหารก็ดำเนินการให้อาหารเสริมโดยเร็ว
ให้ความรู้แก่แม่ในการให้อาหารแก่ทารก ตลอดจนส่งเสริมการปลูกผัก เลี้ยงสัตว์ เพื่อนำมาเป็นอาหาร
2.
ด้านสุขศึกษา ให้การศึกษาในเรื่องต่าง ๆ
เช่น ปัญหาสาธารณสุขของท้องถิ่น การร่วมกันแก้ไขปัญหา เผยแพร่ความรู้เกี่ยวกับการป้องกันโรคและการส่งเสริมสุขภาพอนามัยให้แก่ประชาชนในชุมชน
3. ด้านการรักษาพยาบาล มีหน้าที่ให้การรักษาพยาบาลที่จำเป็นเบื้องต้น
ชี้แจงให้ทราบถึงความสามารถของ อสม. ในการรักษาพยาบาล และสถานบริการของรัฐ
ตลอดจนส่งต่อผู้ป่วยถ้าเกินความสามารถของ อสม.
4. ด้านการจัดหายาที่จำเป็น ดำเนินการจัดตั้งกองทุนยาและเวชภัณฑ์ประจำหมู่บ้าน หรือจัดหายาที่จำเป็นไว้ให้บริการในศูนย์สาธารณสุขมูลฐานชุมชน
(ศสมช.) และดำเนินการให้ประชาชนสามารถซื้อยาที่จำเป็นเหล่านี้จากกองทุน
หรือ ศสมช. ได้สะดวก รวดเร็ว และมีราคาถูก
5. ด้านการสุขภิบาลและจัดหาน้ำสะอาด ชี้แจงให้ประชาชน กรรมการหมู่บ้าน ทราบถึงความสำคัญของการจัดหาน้ำสะอาดไว้ดื่ม
การสร้างส้วม การกำจัดขยะมูลฝอย และการจัดบ้านเรือนให้สะอาด
6. ด้านอนามัยแม่และเด็กและการวางแผนครอบครัว ชี้แจงและจูงใจให้ประชาชนทราบถึงความสำคัญของการวางแผนครอบครัว ความจำเป็นของการดูแลก่อนคลอด
(การฝากครรภ์) และการดูแลหลังคลอด นัดหมายมารดามารับบริการและความรู้ในการปฏิบัติตน
การกินอาหาร ชั่งน้ำหนัก และวัดความดันโลหิต นัดเด็กมารับการฉีดวัคซีนป้องกันโรคติดต่อ
7. ด้านงานควบคุมป้องกันโรคติดต่อในท้องถิ่น ชี้แจงให้ประชาชนทราบว่าในหมู่บ้านมีโรคอะไรที่เป็นปัญหา เช่น โรคอุจาระร่วง
โรคพยาธิ ไข้เลือดออก ซึ่งจำเป็นต้องได้รับการป้องกันและรักษา รวมทั้งการร่วมมือกันในการดำเนินการควบคุมและป้องกันมิให้เกิดโรคระบาดขึ้นได้
8. ด้านการสร้างเสริมภูมิคุ้มกันโรค ชี้แจงให้ประชาชนทราบถึงความสำคัญของการให้วัคซีนป้องกันโรคติดต่อ และนัดหมายเจ้าหน้าที่ห้บริการแก่ประชาชน
9.
ด้านการส่งเสริมสุขภาพฟัน ชี้แจงและให้ความรู้กับประชาชนถึงการดูแลรักษาสุขภาพช่องปากและฟัน
นัดหมายประชาชนให้มารับบริการในสถานบริการหรือเมื่อมีหน่วยทันตกรรมเคลื่อนที่เข้ามาในชุมชน
10. ด้านการส่งเสริมสุขภาพจิต ชี้แจงให้ประชาชนทราบถึงการส่งเสริมสุขภาพจิต การค้นหาผู้ป่วยในระดับชุมชน
เพื่อจะได้รับการแนะนำ การรักษาที่ถูกต้อง
11. ด้านอนามัยสิ่งแวดล้อม ร่วมถ่ายทอดความรู้เกี่ยวกับงานอนามัยสิ่งแวดล้อมกับประชาชน เฝ้าระวังมิให้มีการกระทำที่ก่อให้เกิดมลภาวะ
ร่วมกันวางแผนแก้ปัญหาของชุมชนเกี่ยวกับสิ่งแวดล้อมเป็นพิษ ส่งเสริมและให้ความรู้เรื่องสารเคมีในการเกษตร
และแจ้งเจ้าหน้าที่เพื่อดำเนินการกับผู้กระทำผิด
12. ด้านการคุ้มครองผู้บริโภค ร่วมกับประชาชนสอดส่องดูแลพฤติกรรมของร้านค้า รถขายยาเร่ หากพบเห็นผู้กระทำผิดกฏหมายก็แจ้งเจ้าหน้าที่เพื่อดำเนินการ
ให้ความรู้ในการเลือกซื้อสินค้าที่มีมาตรฐานมาใช้ ตลอดจนจัดตั้งกลุ่ม
ชมรม เพื่อร่วมมือประสานงานกันดูแลประชาชนในพื้นที่
13. ด้านการป้องกันควบคุมอุบัติเหตุ อุบัติภัย และโรคไม่ติดต่อ ร่วมค้นหาผู้ป่วยเบาหวาน ความดันโลหิต มะเร็ง พร้อมจัดทำทะเบียนรายชื่อผู้ป่วยเพื่อรับการรักษาหรือส่งต่อ
วิธีการปฏิบัติตนให้พ้นจากการเสี่ยงต่อการเกิดโรคไม่ติดต่อต่าง ๆ ให้ความรู้แก่ประชาชนถึงแนวทางการป้องกันและควบคุมอุบัติเหตุ
อุบัติภัย ตลอดจนสร้างเสริมความมีน้ำใจและเอื้ออาทรต่อผู้พิการในชุมชนและร่วมกันฟื้นฟูสภาพผู้พิการ
14.
ด้านเอดส์ ให้ความรู้กับประชาชนให้ทราบถึงความสำคัญ
และความจำเป็นในการควบคุมป้องกันการแพร่ระบาดของโรคเอดส์ ร่วมกันจัดกิจกรรมรณรงค์ให้ความรู้
ความเข้าใจ ทัศนคติ และการปฏิบัติที่ถูกต้องในการป้องกันและควบคุมโรคเอดส์
***องค์ประกอบของงานสาธารณสุขมูลฐานทั้ง 14 องค์ประกอบ ไม่จำเป็นต้องเริ่มทีเดียวพร้อมกันหมดทุกอย่าง อาจจะเริ่มในเรื่องที่ดว่าเป็นเรื่องที่มีความจำเป็นจริง
ๆ ของชุมชนก่อน แล้วภายหลังต่อมาก็ขยายต่อไป และถ้าหากชุมชนใดไม่มีปัญหาในบางเรื่อง
องค์ประกอบที่ดำเนินการก็อาจลดลงได้ตามสภาพของความเป็นจริงของชุมชนนั้น
อ้างอิง
http://th.wikipedia.org/wiki/สาธารณสุขมูลฐาน